Vieiros

Durante a década dos anos 80 e mediados dos 90, a poboación dos países do Sur empezou a mobilizarse para dicirlle "non" ao pago da débeda externa e protestar contra os programas de axuste estrutural do Fondo Monetario Internacional e o Banco Mundial. Pero non foi até 1996 que a loita contra a débeda externa se internacionalizou. En maio de 1998, con motivo do cume do G7 en Birmingham, a campaña internacional de Jubileo 2000 reuniu a máis de 70.000 persoas nas rúas gritando contra a débeda e o tema entrou á axenda política.

Dez anos despois queremos repasar o traballo feito neste tempo, a situación actual, os éxitos e os retos de futuro. Por iso fixemos unha entrevista múltiple a Eduard Ibáñez, director de Justícia i Pau; Esther Vivas, autora do libro En pé contra a débeda externa; e Yolanda Fresnillo, Daniel Gómez e Gemma Tarafa, do Observatorio da Débeda na Globalización.

O cumio do G7 en 1998 foi decisivo para o movemento contra a débeda porque o tema entrou na axenda política. Que avances houbo desde entón? Cumpríronse as promesas políticas?

Observatorio da Débeda: O adianto máis importante nestes dez anos é o feito que a débeda externa é un tema recorrente na axenda política internacional. É dicir, que desde 1998 a problemática da débeda foi debatida en moitas outras reunións do G7/G8, Nacións Unidas, FMI, BM... Aínda así, todas as promesas políticas de cancelación de débeda quedaron en papel mollado, posto que os países enriquecidos nestes dez anos só cancelaron ao redor dos 50.000 millóns de dólares e a débeda que os países empobrecidos deben á comunidade internacional continuou subindo até alcanzar case os 3 billóns (millóns de millóns) de dólares. Polo tanto, no mellor dos casos poderíase dicir que só se cancelou o 2% do total da débeda.

Ademais, non se pode obviar que os países aos cales se lles cancela a débeda previamente han de aceptar pasar duros exames do Fondo Monetario Internacional durante varios anos. Probas que comportan serios axustes estruturais para as súas economías, con graves custos para a poboación destes países.

Esther Vivas: O movemento contra a débeda externa conseguiu un impacto importante a nivel simbólico e na percepción que a sociedade ten hoxe desta cuestión. A pesar da dificultade que supón facer próxima unha temática como esta, o movemento conseguiu, en liñas xerais, sensibilizar á opinión pública e vincular o concepto da débeda a unha idea ampla de "xeración de pobreza". A nivel institucional, a pesar dos numerosos pronunciamentos públicos por parte de organismos internacionais como o G8, os adiantos conseguidos foron irrisorios.

No cumio do G8 en Colonia, en xuño de 1999, por exemplo, os seus membros comprometéronse a anular o 90% da débeda bilateral e multilateral dos 42 países máis endebedados, pero mirando de cerca as cifras observábase que estas tan só supuñan un 3% da débeda total dos países do sur. Hoxe estes estados reembolsaron case dez veces o total da débeda do ano 1980, pero aínda así atópanse cinco veces máis endebedados.

Eduard Ibáñez: O cumio foi un momento importante, posto que por primeira vez recoñecíase publicamente e priorizábase politicamente que este era e é un problema grave para o desenvolvemento, e púñase en marcha un proceso importante de cancelación. O problema é que as medidas aprobadas eran absolutamente insuficientes, posto que soamente se afrontaba unha pequena parte do conxunto da débeda histórica, limitada a uns poucos países (os pobres máis altamente endebedados) e soamente a unha parte da súa débeda. Ademais, sometíaselles a determinadas condicións que non sempre resultaron xustas nin beneficiosas. Todo isto fixo que, malia os adiantos, o problema continúe vixente en tantos países.

Doutra banda, é certo que algúns gobernos cancelaron pola súa conta unha parte da débeda aos seus países debedores, iniciativa positiva, pero co efecto perverso que as cantidades canceladas foron diminuídas dos fondos dedicados á cooperación ao desenvolvemento.

De que xeito o movemento contra a débeda repercutiu na creación doutras propostas importantes como a vertebración do movemento altermundista e o traballo en rede entre norte e sur?
Esther Vivas: As organizacións contra a débeda cun perfil radical como Jubileo Sur ou o CADTM a nivel internacional ou a Rede Cidadá pola Abolición da Débeda Externa no Estado español foron actores importantes no impulso e a vertebración do movemento antiglobalización ao percibir que conxuntamente con outros movementos sociais podíase apostar por outro modelo de globalización. Estes actores, principalmente Jubileo Sur e o CADTM, implicáronse moi activamente no movemento antiglobalización e no proceso dos foros sociais. A súa vinculación con outras organizacións campesiñas, de mulleres, contra as multinacionais... permitiu unha "contaminación mutua", onde estes últimos asumiron como propia a demanda de anulación da débeda mentres que os colectivos antidébeda incorporaron novos enfoques feministas, anticorporativos, ecoloxistas.

Eduard Ibáñez: Foi un das frontes de loita máis importantes que axudaron a que os movementos sociais altermundistas dispoñan dunha axenda política común e potente para afrontar os grandes retos globais e, en particular, o das desigualdades mundiais. Ademais, puxo sobre a mesa, como ningunha outra loita, que a pobreza e as desigualdades no mundo son en boa parte consecuencia de factores políticos nos cales a responsabilidade do Norte rico foi e é aínda moi importante. O movemento contra a débeda tamén foi unha das columnas vertebradoras do proceso do Foro Social Mundial.

Iniciativas como a Alianza Española contra a Pobreza, Enlazando Alternativas ou o Tribunal Internacional da Débeda naceron posiblemente a consecuencia do traballo feito polo movemento contra a débeda. Isto quere dicir que o movemento aínda é hoxe en día moi activo? En que momento se atopa?
Esther Vivas: O movemento contra a débeda tivo a súa máxima visibilidade pública o ano 2000 por mor da campaña de Jubileo 2000 impulsada pola igrexa como unha boa ocasión para pedir o "perdón" das débedas. Por mor desta mobilización, organizacións cun perfil máis radical impulsaron tamén outras iniciativas. No Estado español, ademais da 'Campaña Débeda Externa, Débeda Eterna?', promovida por organizacións católicas, xurdiu a Rede Cidadá pola Abolición da Débeda Externa (XCADE) que o marzo do 2000 organizou unha masiva consulta popular coincidindo coas eleccións xerais que conseguiu máis dun millón de votos en contra da débeda. Un segundo período de mobilización importante foi o ano 2005, cando tras a vitoria nas urnas do PSOE algunhas organizacións percibiron a apertura dunha oportunidade política para volver colocar a cuestión da débeda na axenda.

Este contexto empuxou á constitución da campaña Quen debe a quen? En marzo de 2005, coa aprobación no Congreso dos Deputados dunha Proposición de Lei reguladora do tratamento da débeda externa, deuse un novo impulso á mobilización para incidir no carácter desta Lei, a cal foi finalmente aprobada en novembro de 2006 sen contar con moitas das propostas feitas por parte dos movementos sociais.

Mirando cara ao futuro, cales son os retos externos e internos do movemento contra a débeda?
Observatorio da Débeda: Como sociedade civil, a nosa función non se pode quedar en só denunciar a existencia de débedas ilexítimas, reclamar auditorías e novas normas de financiamento internacional. Os procesos de acumulación de débedas ilexítimas realizáronse a miúdo en aras da cooperación ao desenvolvemento e do benestar da poboación. Desenmascarar esta realidade debe ser tamén a nosa función.

Debemos ser capaces de afrontar o tema da débeda externa en relación aos diferentes procesos que caracterizan as relacións Norte-Sur. Desde os tratados de libre comercio á militarización teñen relación cos procesos de endebedamento. Así mesmo, e recollendo a demanda de moitos dos nosos compañeiros no Sur, é necesario evidenciar a xeración de débedas sociais, ecolóxicas, históricas e de xénero.

Esta é unha estratexia que fomos tratando de facer nos últimos anos pero quédanos aínda moito traballo por facer: tratar de enlazar a loita da débeda con outras loitas e así ir tendo claras todas "as pezas deste crebacabezas" que estamos intentando cambiar. Outro dos gran retos é chegar aínda ademais xente, xente non activista, non familiarizada con estes temas así como a medios de comunicación.

Eshter Vivas: A nivel interno fai falta manter a dinámica destes últimos anos onde os sectores máis combativos conseguiron arrastrar ás organizacións máis moderadas cara ás súas posturas (esixindo a ilexitimidade da débeda, o recoñecemento dunha débeda histórica, social e ecolóxica do Norte respecto ao Sur...) e marcar a pauta da protesta a nivel internacional. A nivel do movemento, fai falta continuar estabelecendo alianzas con outros colectivos, baixo a premisa de unidade na radicalidade, especialmente coas campañas de denuncia das políticas comerciais e contra as Institucións Financeiras Internacionais co obxectivo de promover iniciativas conxuntas. Así mesmo é importante continuar impulsando campañas e accións de coordinación no marco dos foros sociais.

Doutra banda, fai falta tamén manter a tensión e a visibilidade pública sobre a cuestión da débeda así como o seu mantemento na axenda política. Un tema importante para o movemento é a aparición nos últimos anos en América Latina de gobernos que rompen parcialmente co neoliberalismo como o de Chávez en Venezuela, Morales en Bolivia, e Correa en Ecuador. Este feito abre novas posibilidades para a loita contra a débeda externa e para conseguir posicionamentos conxuntos dos países do Sur contra o pago da débeda, pero fai falta que os movementos sociais presionen.

Eduard Ibáñez: Fai falta continuar na liña de darlle a coñecer á opinión pública que o problema segue vixente, posto que se foi instalando unha sensación de que xa se perdoou moita débeda e que o tema vai quedando resolto, cando isto non é así. Non nos podemos quedar na reivindicación da mensaxe de abolición, senón que fai falta continuar explicando máis e mellor por que é inxusto e divulgar o impacto negativo desta débeda nas economías máis débiles. Neste sentido, por exemplo, a devolución da débeda continúa significando aínda unha cantidade cinco ou seis veces superior a toda a axuda oficial ao desenvolvemento que reciben os países pobres. E fai falta denunciar que a cancelación a miúdo faise computándoa como axuda.

Doutra banda, é o momento de empezar a cuestionar e pedir a cancelación de boa parte da débeda externa privada que sofren moitos países pobres, que tamén é inxusta, ademais de estudar e divulgar como funcionaron os procesos de cancelación producidos: foron beneficiosos? que consecuencias políticas e económicas tiveron? conduciron a un bo uso dos fondos liberados? contribuíron a unha maior soberanía dos países beneficiados?

No Estado español, cales son os retos das administracións en canto á débeda externa?
Observatorio da Débeda: As competencias na xestión da débeda externa recaen unicamente e en exclusiva na administración central. O Estado debería estabelecer unha moratoria do cobro da débeda que terceiros países teñen contraído con el e auditar a orixe dos créditos emitidos até o de agora polo Estado español, posto que se sospeita que hai as suficientes evidencias que os créditos que orixinaron esta débeda son ilexítimos. No caso de que a auditoría demostráse iso, faría falta cancelar esta débeda e esixir responsabilidades. Estas auditorías deberán ser mixtas entre a sociedade civil e o Parlamento español.

Só no ano 2006, último ano do que temos cifras, o Estado cobrou en concepto de servizo da débeda 2.051 millóns de euros mentres que a AOD destinada ao Sur foi de 3.028 millóns de euros. É dicir, 2/3 partes do que se deu como AOD foi recobrado en concepto de retorno da débeda externa. Á vez faría falta que o goberno español revisase, reformulara e lexislase os mecanismos que continúan orixinando débeda nos países do Sur, como son os créditos FAD e os seguros CESCE, tal e como esixe a Lei da Xestión da Débeda Externa.

Esther Vivas: O traballo de mobilización e de presión das organizacións contra a débeda ao Estado permitiu a aprobación dunha Lei reguladora da débeda externa, en novembro de 2006, que significaba un certo adianto en materia de transparencia informativa, desvinculación da compra de bens e servizos nas conversións de débeda... pero quedaba moi por baixo das demandas que esixía o movemento.

Por exemplo non consideraba ningunha responsabilidade do goberno español na orixe do endebedamento e en consecuencia non se podían anular as débedas contraídas pola venda de armas, por financiamento de proxectos que respondían a intereses comerciais, etc. Tampouco se creaba unha Comisión Parlamentaria Permanente sobre a débeda que permitise estabelecer responsabilidades sobre a concesión de créditos ilexítimos; e ademais continuábanse contabilizando as operacións de débeda como Axuda Oficial ao Desenvolvemento. Aínda queda moito para que o goberno recolla as demandas dos movementos sociais.

Doutra banda, que papel pensades que tivo internet na articulación do movemento contra a débeda a nivel global?

Observatorio da Débeda: Foi de gran axuda na mobilización da débeda externa a nivel global así como noutras mobilizacións. Internet e a rede permitíronnos acceder a todo tipo de información relacionada co tema, para estar ao día dos datos reais da débeda, dos acordos que algúns gobernos foron tomando, do incumprimento ou non destes acordos... e para saber que pasos pasas están dando as diferentes organizacións e redes.

Permitiu fortalecer o movemento da débeda, cando menos axudounos a facer que teñan contacto diferentes redes e organizacións. Tirar adiante a Semana da Débeda, tal e como fixemos en outubro do ano pasado, e facelo ao mesmo tempo que todos os grupos que loitan contra a débeda externa no Estado español e no resto do mundo, en gran medida é grazas a ferramentas como internet. Ademais, permitiunos chegar máis lonxe nas nosas accións de denuncia e presión.

Pero doutra banda tamén hai moitas limitacións. Non esquezamos que aínda hai moitas persoas que non usan esta ferramenta para informarse e que fai falta combinala con outras ferramentas que xa usabamos antes de que internet e a rede aparecesen. É importante non esquecer que as organizacións e redes, malia que se poidan coordinar vía internet, débeno seguir facendo en ocasións fisicamente. Esta vía segue sendo moi necesaria cando queremos profundar en determinados temas, ou queremos "humanizar" máis todo este proceso.