Vieiros

A liberdade é o resultado dunha relación obxectiva entre o individuo e o lugar que este ocupa Claude Lévi-Strauss (1992: 146)
Fai poucos días, a ICANN aprobou a creación do dominio .CAT para a comunidade cultural e lingüística catalá na rede. Este feito causou un certo balbordo na rede internacional e unha considerable polémica na vida política e electrónica do estado español. Detrás da iniciativa estivo a asociación Puntcat, unha entidade cívica sen ánimo de lucro que logrou reunir o apoio de case un centenar de entidades e máis de 68.000 persoas para unha causa sinxela e á vez tremendamente complexa. Un proxecto aparentemente banal pero que, á súa vez, contén un importante valor simbólico. De aí a polémica, as portadas dos xornais e, por suposto, as celebracións duns e as queixas e lamentacións doutros.

Intento neste breve artigo reflexionar cibersocialmente e analizar as causas da relevancia deste feito, máis alá da conxuntura política catalá e española e evitando, tamén repetir ou rebater os argumentos que nos últimos meses circularon en diversos medios de comunicación, multitude de blogs e espazos de opinión.

A banalidade(?) do nome
Ter un nome en Internet é preciso. Imprescindible. Crucial. Dá igual que sexa nunha sala de chat, nun foro de debate, nun remite de e-mail ... que no rexistro de dominios 'www'. Desprovistos da inmediatez física, ser en Internet implica ter un nome... ou non ser. A partir deste argumento dificilmente cuestionábel, podemos entender moito mellor as dimensións da polémica. Sen nome propio, en Internet non existimos.

Nesta especie de fenómeno de neo-nominalismo dixital, nomear é crear. E esta fórmula máxica (nomear = crear) ten multitude de exemplos en Internet así como no mundo da programación (que é, á súa vez, o espazo de creación básico e literal de Internet). Para crear unha sala de chat en IRC, só tes que 'invocala'; para crear un moble ou unha bolboreta nun MUD, só tes que definilo; para crear unha función de programación, só tes que darlle un nome. Para crear unha páxina web, só tes que poñerlle nome… aínda que neste caso concreto, hai que facelo segundo unha serie de normativas e posibilidades.

Nun caso ou noutro, en Internet, a importancia simbólica dos nomes é aínda maior se cabo que no mundo offline. E agora atopámosnos coa aprobación do "punto cat". E coas súas consecuencias.

<b>A relevancia estrutural e social do .cat </b>

Tecnicamente a extensión .cat foi definida como un dominio de primeiro nivel (Top level domain ou TLD), é dicir, a categoría principal na nomenclatura dos dominios. Actualmente existen máis de 260 TLDs, sendo o .cat tan só un dos máis recentes en chegar.

Con todo, a nivel tipolóxico e estructural, a aprobación do TLD .cat é peculiar e pioneira nun aspecto bastante concreto, e iso é o que o fai relevante a nivel de toda a rede e a nivel internacional: trátase da primeira vez que se aproba a creación dun nivel principal de nome de dominio correspondente a un grupo cultural e/ou lingüístico.

Ata agora, os dominios que se concedían organizábanse en dous tipos: os ccTDL (country-code top level domain) que se creaban por criterios xeográficos/territoriais paralelos aos estados independentes e os chamados dominios xenéricos (generic domains) que se creaban por criterios temáticos (como os .info, .museum, .tv ou .aero). Coa creación do .cat estamos ante un híbrido tipolóxico que nace, formalmente, sen ser ningún estado nin ningún tema xenérico, senón por ser un grupo social e cultural que se recoñece e reivindícase como tal.

É dicir, estamos ante a creación dunha matrícula de internet que non responde a ningún dos dous criterios anteriores e, xa que logo, abre a veda dunha nova liña de matriculación. Ou, dito doutro xeito, crea un precedente relevante para abrir e liberar de forma considerábel os procesos de creación de dominios de primeiro nivel.

Nun entorno como Internet, definido e concibido orixinariamente como un espazo para a creación e a liberdade, sen máis fronteiras formais que a nosa capacidade de acción, o feito de que só puidesen existir dominios vinculados a estados ou a determinadas temáticas moi concretas era algo estraño. Estraño, contraditorio e reaccionario, posto que supoñía -e aínda supón- unha especie de monopolio do nomeábel (e xa que logo, do posíbel). Que exista unha normativa e unha regulación de tipo técnico, que garanta o funcionamento eficaz da conversión entre nomes e direccións IP é preciso, pero que esta regulación baséese en algo tan antediluviano como os dominios estatais ou o puñado de dominios xenéricos e temáticos existentes era -e é- tan ilóxico como pre-internáutico. Internet, o lugar onde hai nacións e micronaciones virtuais, mantiña ata fai apenas uns días un sistema de denominacións decimonónico.

Así pois, a aprobación do .cat implica a posibilidade de que calquera grupo cunha identidade propia auto-asumida, cunha cultura ou unha lingua na que basearse, poderá obter o seu propio nome -e xa que logo a súa propia existencia- en Internet. Pero tamén implica que calquera colectivo coa suficiente capacidade de movilización, de xerar acordo, de organizarse, poderá acceder a esta posibilidade. A aprobación do.cat é, dalgún modo, unha especie de precedente de recoñecemento práctico do dereito de autodeterminación virtual dos colectivos. Algo ao que, desde ningún punto de vista político democrático pode obxectarse absolutamente nada de nada.

Novos territorios
A nivel de historia e evolución propia de Internet, os nomes de dominio asignados a Estados foi, desde o principio, unha forma de organizarse fácil de comprender pero, á vez, que supoñía nadar ao contramán. Unha das promesas pristinas de Internet foi que acabaría coas fronteiras. Só despois, algúns van decatándose de que, en realidade, Internet tan só racha o monopolio das formas de poñerse nomes, fronteiras e símbolos. Ou o que é o mesmo, romperá o monopolio do estado-nación para dicir quen somos en Internet, algo bastante común e estendido noutros ámbitos e dimensións do proceso globalizador.

En realidade, quizá a mellor parte da noticia da creación do .cat é que a iniciativa foi, desde o principio, un proxecto cívico, liderado por unha asociación sen ánimo de lucro. Que foron 68.000 persoas as que perseguiron e conqueriron este feito, e non un partido político, ou unha coalición, nin sequera un territorio concreto. Foi un grupo de persoas que quixeron ter un nome propio en Internet. Ter un nome, é dicir, existir.

Debemos entender que existir en Internet é parecido a existir offline e por iso moitos argumentos, implicacións, ignorancias e vaidades saltan do offline ao online. Pero non é o mesmo: a existencia no ciberespacio é cualitativamente diferente á existencia física. Con todo, debido ao seu parecido, téndense a extrapolar os medos e as ignorancias offline ao mundo dixital. Pero como non é o mesmo, debemos seguir insistindo nas diferenzas estruturais do online.

Cecais unha das diferenzas máis importantes e máis pertinentes neste debate é que, no ciberespazo, os territorios non son excluíntes. O ciberespazo é espazo social puro e só existe cando é practicado, cando hai xente nel, cando se enche de sociedade. O ciberespazo, Internet, está formado por unha infinidade de espazos e de grupos superpostos e interconectados que, cando asumen unha identidade e un nome propios, convértense en novos territorios.

Os novos territorios do ciberespazo teñen un compoñente moi interesante e, quizá, moi san para a humanidade: a súa maleabilidade, a súa flexibilidade, o seu mal funcionamento como esencias inconmensurabeis. Ao contrario das identidades duras dos tempos modernos, dos séculos XIX e XX de forxa e apoxeo do Estado-Nación e dos integrismos esencialismos en xeral, no ciberspazo todo é posible, fluctuante. Todo se move, todo vai rápido, todo tende a esquecerse. Existe o que vale e funciona aquí e agora. E, consecuentemente, déixase de ter vida e validez, desmenuzase e desintegrase.

(Novos) Territorios (electivos)
Os territorios, no ciberespazo, virtualízanse. Relativízanse . A súa realidade estrutural é diferente da dos territorios con base física, cos seus límites, as súas terras, as súas aduanas e as súas fronteiras. En determinadas liñas de investigación antropolóxica sobre as identidades colectivas e sobre o fenómeno da fronteira, afírmase que nos territorios físicos as identidades culturais fundamentan a súa existencia e a súa supervivencia na esencialización e o endurecemento da diferenza, da fronteira. Frederik Barth, é probablemente o representante máis citado desta liña de interpretación que "sinala que na creación da identidade do grupo a cultura interna dese grupo ten menos importancia que os límites concretos que os seus membros queren afirmar" (MACCLANCY, X., 1994: 52).

Baixo esta liña de interpretación que pode perfectamente aplicarse a multitude de grupos e colectivos humanos, a fronteira establece o perímetro, a calidade de ser ou non ser membro dun determinado colectivo. En última instancia, é o endurecemento da fronteira e non a esencialización do seu contido o que fundamenta a existencia dun colectivo.

Con todo, no ciberespazo, os territorios superpoñense. Solápanse. Compártense. Os colectivos virtuais só se manteñen máis ou menos firmes no seu centro, onde máis se parecen á definición que establecen de si mesmos. A partir dese epicentro identitario e territorializante, a agregación comunitaria fluctúa. Se dispersa, dilúese, reordénase, recréase, muta ou desaparece, nun exercicio de cambio social constante. Mentres que no territorio físico prímase a inmutabilidade, a permanencia; os novos territorios nacen e nútrense da súa inquietude e da inquietude dos seus membros.

En ocasións dilúese, noutras endurece, fórmase e deformase en función das súas propias pulsións, do contexto e, en resumo, da súa realidade social, en cada momento. Os (novos) territorios (electivos) son un tipo de comunidade, un tipo de agregación social de novo cuño, radicalmente diferente dos territorios e os colectivos propios da Modernidade. Unha fórmula de creación e modificación constante e constantemente viva de colectivos sociais que se materializan e corporifican cando elixen facelo, cando escenifican a súa existencia.

Así pois, os novos territorios virtuais como o que xera o .cat, fórmanse a partir de comunidades 'virtuais' cuxa pertencia é, en última instancia, electiva. Permítome citar un fragmento de texto publicado no Observatorio para a CiberSociedade, fai algún tempo, onde intentaba definir e caracterizar precisamente estas comunidades electivas que, no fondo, son as protagonistas e razón de existencia de calquera territorio virtual:

As chamadas "comunidades virtuais" son, de feito, unha nova forma de agregación social, de identidade colectiva, construída, fundamentalmente, a partir do feito de compartir unha determinada concepción e opinión do lúdico. As 'comunidades virtuais' son, na maioría das ocasións, comunidades lúdicas que teñen máis que ver con como queremos pasar o noso tempo libre que cunha dimensión máis ontolóxica e 'dura' da identidade colectiva. As 'comunidades virtuais', de feito, son 'lixeiras', flexibles, non-excluíentes, fraccionarias. Electivas, en definitiva. Así pois, e para terminar, a hipótese que ao longo desta charla quixen deixar sobre a mesa é que as rexións, do mesmo xeito que calquera outro tipo de comunidade baseada no territorial, ante o fenómeno de desterritorialización do social que estamos vivindo, teñen, entre outras, a posibilidade de aproveitar e aprender do ciberespazo. É dicir, intentar recrear e realimentar eses vínculos sociais duros e territorializados nos que se baseaba, a partir duns novos vínculos, ciberespaciais estes, menos transcendentes, máis banais, pero igualmente vinculantes e útiles para a construción ou a supervivencia dunha identidade colectiva. En definitiva: parecerse ou converterse, un pouco, en comunidades electivas (Mayans, 2003).

A iniciativa cívica que promoveu a creación e aprobación dos dominios .cat non é máis que a manifestación dunha destas comunidades electivas, nunha dimensión probablemente menos lúdica, pero aínda así, completamente electiva.

Recuperando e corrixindo o neo-nominalismo dixital
Antes mencionei o nominalismo e compareino co feito de existir no ciberespazo. Con todo, non debemos caer na parte máis simple e superficial do seu argumento: o nome non é a cousa nin, por si mesmo, créaa. A cousa, a realidade, xorde do feito de nomear, da vontade de nomear. É dicir: non é a palabra mesma a que crea, a que provoca a existencia. É a acción de nomear, a decisión de invocar.

Tamén antes dixen que o dominio .cat é pioneiro por ser o primeiro que se xera a partir de criterios culturais eou lingüísticos. Pero non debemos enganarnos: que hoxe en día se está a falar neste asunto, que a ICANN aprobase o dominio, non é consecuencia directa de que exista un colectivo cultural ou lingüístico catalán. En absoluto.

O que causou todo isto é que este colectivo cultural ou lingüístico actuou, mobilizouse, que tivo a vontade de referendar a súa existencia cun nome, é dicir, de reflectir en Internet o seu desexo de existir de forma autónoma e por si mesmo. A existencia en Internet non é un dereito preexistente nin un apriorismo, senón un acto. Ou, para poñelo en términos máis propios do interaccionismo simbólico, non se adxudica, senón que se escenifica e polo mesmo feito de escenificarse, ten lugar, créase, existe. No ciberespazo, a identidade -así como a mera existencia- é performativa, practicada. Unha vez máis: só é cando se actúa. Cando se practica. A identidade, como a sociedade mesma, só existe cando ten lugar: cando se enfronta ao espazo e colonízao. Cando o tingue, adáptao e transfórmao coas súas accións. O social é o proceso polo cal se gasta o espazo ou, por volver ao noso caso, cando se gasta ou se nomea o ciberespazo. O social, tamén no ciberespazo, como escribe Delgado, é o que producen as persoas, "o xeito que teñen estas de gastar os espazos que utilizan" (2005: 13).

Recompilando, pois, os dous argumentos centrais deste artigo, os (novos) territorios -dos que o .cat é un magnífico exemplo- do ciberespazo fórmanse a partir de comunidades 'virtuais' cuxa pertenza é, en última instancia, electiva. E cuxa existencia é performativa.

No caso do .cat, o relevante non é nin debe ser que agora póidanse poñer nomes de dominio .cat ou que vaia provocarse unha morea de peticións de creación de TLD dun tipo ou outro. O social e politicamente relevante de todo isto é que a acción, a decisión e a insistencia dunha comunidade electiva, dun grupo social, levoulle á definición dun espazo propio no ciberespazo. Un espazo virtual non-excluinte, que se solapará con outros moitos territorios virtuais. Un espazo virtual territorializado e apropiado por un colectivo social e cultural.

Este proceso non só nos mostra un bo exemplo dos novos tipos de territorializacións virtuais que presenciaremos no futuro inmediato. Moito máis que iso: permítenos ver, en primeira fila, o proceso de creación dun novo territorio.

Referencias bibliográficas

• De CERTAU, Michel, 1988, The Practice of Everyday life, Berkeley: University of California Press (Orixinal, 1984)
• DELGADO, Manuel, 2005, Elogi do vianant. Do ' model Barcelona' á Barcelona real, Barcelona: Edicions de 1984
• GOFFMAN, Erving, 1967, Interaction Ritual. Essays on Face- to- Face Behavior, London: Allen Lane The Penguin Press
• GOFFMAN, Erving, 1994a (1981), A presentación da persoa na vida cotiá, Bos Aires: Amorrortu (Edición orixinal, 1959)
• LÉVI-STRAUSS, Claude, 1992 (1969), Tristos Tròpics, Barcelona: Anagrama (1ª edición francesa, 1955)
• MACCLANCY, X., 1994, "Imaxinando fronteiras", Historia e Fonte Oral, 2, 12, pp. 51-57
• MAYANS i PLANELLS, Joan, 2003, "Comunidades Electivas. Notas sobre a virtualización do comunitario en tempos de desterritorialización". Ponenc ia presentada no Congreso Bilbao IT4 All (Bilbao, Febreiro de 2003). Dispoñíbel no ARQUIVO do Observatorio para a CiberSociedade